Wat is fantastische (jeugd)literatuur eigenlijk?

Wanneer hoort een boek nu tot fantastische jeugdliteratuur? Met andere woorden: wat zijn de kenmerken van fantastische jeugdliteratuur?

Volgens Van Dale betekent het woord fantastisch ‘voortgebracht door de fantasie, niet werkelijk’ en dat is meteen ook de kern van fantastische jeugdliteratuur. Want meer dan de andere genres ontspruiten fantasy en sciencefiction – de subgenres waar fantastische literatuur grofweg in op te delen is - aan de verbeelding en creativiteit van de schrijver. Het belangrijkste kenmerk is dan ook dat een belangrijk deel van het boek ingenomen wordt door een verzonnen element. Dat kan een hele andere wereld zijn, dat kan een magische steen zijn, dat kunnen vreemde, verzonnen wezens zijn enz.

De fantastische jeugdliteratuur kan grofweg opgedeeld worden in twee genres, namelijk fantasy – met magische elementen – en sciencefiction – waarin fictieve wetenschap een belangrijke rol speelt.

Het genre fantasy kan op haar beurt weer ingedeeld worden in twee soorten verhalen. Enerzijds zijn er de verhalen die zich volledig afspelen in een fantasiewereld met vreemde bewoners, eigen wetten en een eigen logica. Er is met andere woorden geen verbinding met de reële wereld. Een ander soort verhalen – en meteen ook de grootste groep – bevindt zich op het snijvlak van fantasie en realiteit. Sommige verhalen gaan over heel gewone kinderen die echter over wonderlijke gaven beschikken en in andere verhalen duiken plots fantasiewezens op in de gewone werkelijkheid. Het gebeurt ook dat de personages een fantasiewereld binnentreden met de hulp van een fantasiewezen of een magische toegangspoort (denk aan de magische kleerkast uit C.S. Lewis’ “De kronieken van Narnia”). Soms reizen ze heen en weer tussen deze werelden. In de bekende reeks over de tovenaarsleerling Harry Potter van schrijfster J.K. Rowling bijvoorbeeld kunnen tovenaars van onze wereld naar de magische wereld waar zich o.a. Zweinsteins Hogeschool voor Hekserij en Hocus-Pocus bevindt, via een muur tussen perron 9 en perron 10 in een station, deze poort heet dan ook toepasselijk ‘perron 9 ½’. In de Stravaganza-reeks van Mary Hoffman kunnen ‘stravaganti’ heen en weer reizen tussen onze wereld en een parallelle wereld door in slaap te vallen (of de gevorderden door meditatie) met een voorwerp uit de andere wereld in handen. Zo verzint elke schrijver wel een eigen en originele manier waarmee de personages zich tussen de werelden kunnen verplaatsen. Een niet onbelangrijk element, aangezien dat grote gevolgen heeft voor de acties en gevoelens van de personages die uit die andere wereld komen.

Kritiek op het genre

De kritiek die vaak op deze genres gegeven wordt, is dat ze louter vermaak te bieden hebben en niets meer. Hier kan ik niet mee akkoord gaan. Maar zelfs als ze louter vermaak zouden bieden…

Citaat :

“Er wordt altijd gekeken of een boek wel een boodschap heeft, dat vind ik heel kwalijk. Waarom zouden kinderen boodschappen moeten krijgen? Goede verhalen schrijven, daar gaat het om.”
- Els Pelgrom, jeugdauteur –

Citaat :

“Lezen hoeft gelukkig niet nuttig te zijn. Het nut van lezen is dat je kunt ontsnappen aan de dictatoriale druk van het nut in het dagelijkse leven.”
- Geert van Istendael, Vlaams schrijver, dichter en essayist -

Fantasyboeken hebben zoveel meer te bieden, dat een gewoon, realistisch boek niet of erg moeilijk kan bieden. Fantasyboeken bieden een andere, een positievere kijk op het leven. Het schijnbaar onmogelijke blijkt uiteindelijk helemaal niet zo onmogelijk te zijn. Met behulp van doorzettingsvermogen en de nodige hechte vriendschappen blijken tot dan betekenisloze staljongens in staat tot grootse daden.

Een andere belangrijk kenmerk van fantasy is de strijd tussen goed en kwaad die vaak centraal staat. Uiteraard biedt dit tal van mogelijkheden voor vermaak, maar wel meer dan dat. Aangezien de hoofdpersonages steevast aan de goede kant staan, probeert het hoofdpersonage zoveel mogelijk het goede te doen. Het geeft het goede voorbeeld. De personages in een fantasyboek moeten vaak enorme opofferingen doen voor de goede zaak. Kijk maar naar Frodo uit ‘In de ban van de ring’ die de vredige Gouw moet verlaten en diep in het hol van de leeuw moet trekken om de ring te vernietigen.
Samenhangend met de kritiek over de inhoudloosheid van deze boeken wordt er ook vaak neerbuigend gesproken over het feit dat fantasyboeken enkel de functie van escapisme vervullen. Zoals hierboven al vermeld, zit er meer in, maar stel dat het alleen de functie van escapisme zou vervullen – en dat zal het voor velen ook doen –, zou dat dan zo erg zijn?
Jongeren voelen zich – vooral in hun pubertijd – vaak slecht in hun vel, ze voelen zich onbegrepen en ongewenst en zitten vaak helemaal in de knoop met zichzelf en zijn op zoek naar een eigen identiteit. Het is algemeen geweten dat jongeren rond de puberteit manieren zoeken om te vluchten. De meesten trekken zich terug op hun kamer en sluiten zich bewust af van de buitenwereld. De conflicten die dat met zich meebrengt, verergeren de situatie alleen maar. Maar vaak is het erger dan zich louter terugtrekken op de kamer, sommigen zoeken hun toevlucht in drugs, drank, slechte vrienden of zelfs – in de meest extreme gevallen – zelfmoord. Voor deze jongeren kan fantasy een uitweg bieden. Een andere, minder ‘schadelijke’ manier om de werkelijkheid te ontvluchten en er tegelijkertijd op een positieve manier door veranderd te worden.

Citaat :

“Het rijk van het sprookje is breed, en diep en hoog en met vele dingen bevolkt: allerlei soorten beesten en vogels vindt men er; oeverloze zeeën en ontelbare sterren; schoon-heid die een verrukking is, en een altijd aanwezig levensgevaar; zowel vreugde als ver-driet even scherp als zwaarden. Een mens mag zich misschien gelukkig prijzen dat hij in dat rijk heeft rondgezworven, maar de rijkheid en vreemdheid ervan snoeren de reiziger die erover wil berichten de mond. En terwijl hij daar vertoeft, is het gevaarlijk voor hem om te veel vragen te stellen, want anders zouden de poorten gesloten kunnen worden en de sleutels verloren gaan.”
– J.R.R. Tolkien –